เคยสงสัยกันมั๊ยครับว่า อะไรคือตัวชี้วัดที่แท้จริงว่าประเทศหนึ่งได้กลายเป็น “ประเทศพัฒนาแล้ว” ? หนึ่งในคำตอบที่สำคัญที่สุด อาจไม่ใช่ตึกระฟ้าหรือเทคโนโลยีล้ำสมัย แต่เป็นเรื่อง “ความเท่าเทียมทางการศึกษา”

หนังสือ Hidden Potential ของ Adam Grant เล่าถึงความสำเร็จของฟินแลนด์ ที่ยกระดับประเทศผ่านการกระจายการศึกษาให้มีมาตรฐานเดียวกันทั่วถึง หรืออย่าง Estonia ที่กลายเป็นมหาอำนาจทางเทคโนโลยีได้ ก็เพราะเริ่มต้นจากการให้ทุกคนเข้าถึงการศึกษาอย่างเท่าเทียม

แต่เรื่องราวของจีนกลับต่างออกไป แม้ภาพลักษณ์ภายนอกจะดูเติบโตอย่างก้าวกระโดด แต่หากมองลึกลงไปในระบบการศึกษา เราอาจเห็นระเบิดเวลาที่ซ่อนอยู่ และมันอาจเป็นภาพสะท้อนของปัญหาที่เกิดขึ้นในหลายประเทศ รวมถึงประเทศไทยของเราเอง

ลองจินตนาการถึงเด็กอายุ 12 ปีในเมืองใหญ่ของจีน เวลาก่อนฟ้าสางคือสัญญาณเริ่มต้นวันใหม่ พวกเขาต้องรีบตื่นนอน คว้าอาหารเช้า และใช้เวลากว่าชั่วโมงเพื่อเดินทางไปโรงเรียนที่มีชื่อเสียง

เมื่อถึงโรงเรียน กิจวัตรแรกคือการเข้าแถวและออกกำลังกายราวกับทหาร ก่อนจะเริ่มต้นการเรียนที่อัดแน่นไปจนถึงช่วงเย็น ทุกวินาทีถูกตีค่าเป็นการเรียนรู้ ไม่มีเวลาให้พูดคุยหรือเล่นสนุกเหมือนเด็กทั่วไป

ห้องเรียนของจีนเน้นการท่องจำและทำตามคำสั่งอย่างเคร่งครัด เพราะทุกอย่างถูกออกแบบมาเพื่อเป้าหมายเดียว นั่นคือการพิชิตข้อสอบที่โหดที่สุดในประเทศที่ชื่อว่า Gaokao (เกาเข่า)

เมื่อโรงเรียนเลิกในตอนเย็น วันของพวกเขาก็ยังไม่จบ เด็ก ๆ ต้องเดินทางไปเรียนพิเศษต่อจนถึง 3-4 ทุ่ม ชีวิตวนเวียนอยู่กับการเดินทางและการอ่านหนังสือ จนแทบไม่มีเวลาได้คุยกับพ่อแม่ นี่คือภาพจริงของการแข่งขันที่เริ่มต้นตั้งแต่วัยเยาว์

ภาวะเช่นนี้ส่งผลกระทบต่อสุขภาพจิตของเด็กอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ หลายคนต้องเผชิญกับความวิตกกังวล นอนไม่หลับ ไปจนถึงภาวะซึมเศร้า แต่ดูเหมือนว่าทั้งสังคมจะยอมรับมัน เพราะเชื่อว่านี่คือหนทางเดียวสู่ความสำเร็จ

ทำไมพวกเขาถึงต้องทุ่มเทชีวิตให้กับการเรียนขนาดนี้? คำตอบอยู่ในรากฐานความเชื่อของสังคมจีน ที่มองว่าการศึกษาคือบันไดเพียงอันเดียวที่จะพาครอบครัวให้หลุดพ้นจากความยากจนได้

ความเชื่อนี้หยั่งรากลึกมาตั้งแต่สมัยโบราณ ผ่านระบบการสอบขุนนางที่เปิดโอกาสให้ลูกชาวนากลายเป็นขุนนางใหญ่ได้หากมีความสามารถ ความเชื่อนั้นถูกส่งต่อมาสู่ยุคปัจจุบัน ผ่านการสอบ Gaokao ที่เปรียบเสมือนเครื่องตัดสินชะตาชีวิต

หากทำคะแนนได้ไม่ดี ก็จะไม่ได้เข้าโรงเรียนมัธยมชั้นนำ และนั่นหมายถึงโอกาสที่จะเข้ามหาวิทยาลัยดี ๆ ก็แทบจะเป็นศูนย์ วงจรนี้สร้างแรงกดดันมหาศาลให้ผู้ปกครองต้องทุ่มเททุกอย่างเพื่ออนาคตของลูก

หลายครอบครัวยอมเป็นหนี้ ขายสินทรัพย์ หรือย้ายบ้าน เพื่อให้ลูกได้อยู่ในโรงเรียนที่ดีที่สุด บางคนถึงกับลาออกจากงานเพื่อมาดูแลการเรียนของลูกเต็มเวลา ความคาดหวังของทั้งตระกูลจึงตกมาอยู่บนบ่าของเด็กตัวเล็ก ๆ

แน่นอนว่า เมื่อมีความต้องการมหาศาล ก็ย่อมมีธุรกิจที่เข้ามาตอบสนอง “ธุรกิจกวดวิชา” ในจีนจึงเติบโตอย่างก้าวกระโดด กลายเป็นอุตสาหกรรมขนาดมหึมาที่มีมูลค่าสูงถึง 120,000 ล้านดอลลาร์สหรัฐ

สถาบันกวดวิชาผุดขึ้นราวดอกเห็ด จนมีจำนวนเกือบเท่าโรงเรียนรัฐทั่วประเทศ พวกเขาไม่ได้เป็นแค่ที่เรียนเสริมอีกต่อไป แต่กลายเป็นผู้กำหนดเกมการแข่งขันนี้เสียเอง

กลยุทธ์ทางการตลาดถูกนำมาใช้เพื่อสร้างความกลัวและความกังวลให้ผู้ปกครอง มีการนำเสนอสถิติที่น่าตกใจ เช่น เด็กที่ไม่ได้เรียนพิเศษมีโอกาสสอบติดมหาวิทยาลัยชั้นนำเพียง 1% หรือรายได้ของผู้ที่จบจากมหาวิทยาลัยชั้นรองจะต่ำกว่าถึง 5 เท่า

บางแห่งถึงขั้นติดกล้องวงจรปิดในห้องเรียน ให้พ่อแม่สอดส่องลูกผ่านแอปพลิเคชันได้ตลอดเวลา ทุกอย่างถูกทำให้ดูเหมือนว่า หากไม่ส่งลูกมาเรียนที่นี่ อนาคตของพวกเขาก็จะจบสิ้น

ธุรกิจกวดวิชากลายเป็นผู้เชี่ยวชาญในการขาย “ทางลัด” สู่ความสำเร็จ พวกเขาสร้างหลักสูตรที่อ้างว่าจะช่วยแฮกระบบการสอบ Gaokao ได้ ด้วยเทคนิคการจำ การเดาข้อสอบ และกลยุทธ์ที่เน้นทำคะแนนมากกว่าความเข้าใจที่แท้จริง

สถาบันเหล่านี้ให้คำมั่นสัญญาว่าจะเพิ่มคะแนนได้อย่างน้อย 50 คะแนนใน 3 เดือน หรือรับประกันคืนเงิน บางแห่งกล้าถึงขั้นให้จ่ายเงินค่าเรียนหลังจากลูกสอบติดมหาวิทยาลัยแล้วเท่านั้น มันได้เปลี่ยนการศึกษาให้กลายเป็นเกมที่ใช้เงินเพื่อซื้อความได้เปรียบ

จนกระทั่งคืนวันเสาร์หนึ่งในปี 2021 รัฐบาลจีนก็ตัดสินใจทำในสิ่งที่ไม่มีใครคาดคิด ด้วยการลงนามในเอกสารฉบับเดียว อุตสาหกรรมกวดวิชามูลค่าแสนล้านดอลลาร์ก็ถูกทำลายลงในชั่วข้ามคืน

ศูนย์กวดวิชากว่า 120,000 แห่งทั่วประเทศถูกสั่งปิดถาวร พนักงานหลายแสนคนตกงานทันที ติวเตอร์ชื่อดังต้องเปลี่ยนอาชีพไปขับแท็กซี่หรือเปิดร้านอาหาร ตลาดที่เคยคึกคักกลับเงียบสงัดราวกับเมืองร้าง

มันเหมือนกับว่าร้าน McDonald’s, Subway และ Starbucks หายไปจากประเทศพร้อมกันในคืนเดียว นี่คือการปฏิรูปการศึกษาครั้งใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์จีนยุคใหม่ แต่ผลลัพธ์ที่ตามมากลับไม่เป็นไปอย่างที่คาดหวัง

แทนที่การแข่งขันจะลดลง มันกลับย้ายจากบนดินลงไปสู่ “ตลาดมืด” ผู้ปกครองเริ่มหาทางหลบเลี่ยงกฎระเบียบ ติวเตอร์เริ่มแอบสอนตามโรงแรม ห้องสมุด หรือแม้แต่ในบ้านส่วนตัว

พวกเขาเปลี่ยนชื่อหลักสูตรเป็นการพูดในที่สาธารณะ หรือโฆษณาตัวเองว่าเป็นพี่เลี้ยงที่มีความรู้ทางวิชาการสูง การจ่ายเงินต้องเป็นเงินสดเท่านั้นเพื่อไม่ให้มีร่องรอยทางดิจิทัล

เมื่อการสอนต้องทำแบบตัวต่อตัวเพื่อหลีกเลี่ยงการตรวจจับ ค่าเล่าเรียนก็พุ่งสูงขึ้นอย่างบ้าคลั่ง จากชั่วโมงละไม่กี่ร้อยหยวน กลายเป็นหลักพันหรือสองพันหยวน

ผลลัพธ์ที่เกิดขึ้นคือ การกวดวิชากลายเป็นบริการสุดหรูสำหรับครอบครัวที่ร่ำรวยที่สุดเท่านั้น ส่วนครอบครัวชนชั้นกลางและผู้มีรายได้น้อยก็ถูกตัดออกจากวงจรการแข่งขันนี้ไปโดยปริยาย

นโยบายที่ตั้งใจจะสร้างความเท่าเทียม กลับยิ่งตอกย้ำความเหลื่อมล้ำให้ชัดเจนขึ้นกว่าเดิม ปัญหานี้สะท้อนให้เห็นความท้าทายที่ใหญ่กว่านั้น นั่นคือโครงสร้างสังคมของจีนเอง

จีนเป็นหนึ่งในประเทศที่มีความเหลื่อมล้ำทางรายได้สูงที่สุดในโลก ระหว่างปี 1978 ถึง 2015 สัดส่วนรายได้ของคนรวยที่สุด 10% เพิ่มจาก 27% เป็น 41% ขณะที่คนจนที่สุด 50% กลับมีสัดส่วนรายได้ลดลงจาก 27% เหลือเพียง 15%

ตัวเลขเหล่านี้สะท้อนภาพชีวิตที่แตกต่างกันสุดขั้ว ประชากรราว 600 ล้านคนยังมีรายได้เฉลี่ยเพียง 1,900 ดอลลาร์สหรัฐต่อปี พวกเขาส่วนใหญ่อาศัยในชนบท มีวิถีชีวิตที่ไม่ต่างจากผู้คนในประเทศยากจน

ในขณะที่คนอีกกลุ่มหนึ่งใช้ชีวิตหรูหราเทียบเท่าหรือมากกว่าชาวอเมริกัน มีบ้านราคาหลายล้านดอลลาร์ และเดินทางท่องเที่ยวทั่วโลก นี่คือสองโลกที่แตกต่างกันอย่างสิ้นเชิงในประเทศเดียวกัน

ความแตกต่างนี้ยิ่งชัดเจนขึ้นในด้านการศึกษา เด็กจากครอบครัวร่ำรวยได้เรียนโรงเรียนนานาชาติค่าเทอมปีละหลายล้านบาท มีครูต่างชาติและอุปกรณ์ทันสมัย ในขณะที่เด็กยากจนยังต้องเรียนในโรงเรียนรัฐที่มีทรัพยากรจำกัด

รัฐบาลจีนพยายามใช้ระบบ Gaokao เป็นเครื่องมือสร้างภาพของ “ความยุติธรรม” ว่าทุกคนมีโอกาสเท่ากันหากมีความสามารถ แต่ความจริงแล้ว ระบบนี้ก็ยังเต็มไปด้วยความไม่เท่าเทียมที่ซ่อนอยู่

ตัวอย่างเช่น มหาวิทยาลัย Tsinghua ที่เปรียบได้กับ MIT ของจีน มีโควต้ารับนักเรียนจากปักกิ่งมากกว่านักเรียนจากสองจังหวัดที่ประชากรเยอะที่สุดรวมกันเสียอีก นั่นหมายความว่าเด็กปักกิ่งมีโอกาสสอบติดมากกว่าเด็กต่างจังหวัดถึง 10 เท่า แม้จะได้คะแนนเท่ากันก็ตาม

พรรคคอมมิวนิสต์จีนพยายามอย่างยิ่งที่จะปกปิดข้อมูลเหล่านี้ เพื่อรักษาภาพลักษณ์ของความยุติธรรมเอาไว้ แต่ธุรกิจกวดวิชากลับเป็นตัวเปิดโปงความจริงนี้โดยไม่ได้ตั้งใจ

การปราบปรามธุรกิจกวดวิชาจึงเป็นเพียงการแก้ปัญหาที่ปลายเหตุ ตราบใดที่อนาคตทั้งชีวิตยังถูกตัดสินด้วยการสอบเพียงครั้งเดียว ตราบใดที่ช่องว่างระหว่างคนรวยกับคนจนยังถ่างกว้างออกไปเรื่อย ๆ ผู้ปกครองก็จะยังคงทำทุกวิถีทางเพื่อให้ลูกของตนได้เปรียบ

บทเรียนสำคัญจากเรื่องนี้คือ แม้แต่รัฐบาลที่มีอำนาจเบ็ดเสร็จที่สุดในโลก ก็ยังไม่สามารถเอาชนะแรงกดดันทางเศรษฐกิจและสังคมที่ผลักดันให้ผู้คนต้องดิ้นรนแข่งขันได้

การแก้ปัญหาที่แท้จริงต้องเริ่มจากการสร้างสังคมที่เท่าเทียมมากขึ้น กระจายโอกาสทางเศรษฐกิจให้ทั่วถึง และเปลี่ยนค่านิยมที่ยึดติดกับคะแนนสอบมากเกินไป

เรื่องราวทั้งหมดนี้อาจดูเหมือนเป็นเรื่องไกลตัว แต่หากเราลองเปลี่ยนคำว่า “ประเทศจีน” เป็น “ประเทศไทย” เราอาจจะพบว่าภาพที่เห็นนั้นแทบไม่แตกต่างกันเลย

ต่างกันเพียงอย่างเดียวคือ เราไม่มีอำนาจเด็ดขาดพอที่จะสั่งปิดสถาบันกวดวิชาได้ในชั่วข้ามคืน แต่ปัญหาเชิงโครงสร้าง ทั้งความเหลื่อมล้ำและระบบการศึกษาที่เน้นการแข่งขัน ก็ยังคงเป็นระเบิดเวลาที่รอวันปะทุอยู่ไม่ต่างกัน

References : [economist,ft,nature,scmp]