ลองจินตนาการชีวิตเด็กวัย 12 ปี ตื่นนอนตั้งแต่ตี 5 ครึ่ง รีบคว้าอาหารเช้าติดมือระหว่างเดินทางไปโรงเรียน พอไปถึงก็ต้องออกกำลังกายแบบทหารครึ่งชั่วโมง ก่อนเริ่มเรียนตั้งแต่ 7 โมงเช้า

วันทั้งวันต้องนั่งนิ่งๆ ตอบคำถามเมื่อถูกถาม ท่องจำตัวอักษรและข้อเท็จจริงมากมาย เรียนไปจนถึง 5 โมงเย็นกว่า แต่ชีวิตยังไม่จบแค่นั้น หลังกินข้าวเย็นอย่างเร่งรีบ ก็ต้องรีบไปเรียนพิเศษต่อ

เรียนพิเศษจนถึง 3-4 ทุ่ม บางทีก็ดึกถึงเที่ยงคืน กว่าจะได้นอนก็ตีหนึ่ง ตื่นมาก็ต้องทำซ้ำแบบนี้ทุกวัน นี่คือชีวิตสุดโหดของเด็กจีนนับล้านคน ที่โดนบีบให้ต้องแข่งขันกันอย่างเข้มข้น จนบางคนแทบจะบ้าอยากหนีออกจากวงจรนี้

แล้วทำไมต้องเรียนหนักขนาดนี้? ก็เพราะถ้าไม่เรียนพิเศษ เด็กจะไม่ได้เข้าห้อง “พิเศษ” ที่มีครู “เทพ” สอน ถ้าไม่ได้เรียนกับครูเทพ ก็จะทำข้อสอบเข้ามัธยมปลายไม่ได้ ถ้าสอบเข้ามัธยมดีๆ ไม่ติด ก็จะไม่มีทางสอบเข้ามหาวิทยาลัยดังได้

และถ้าไม่ได้เข้ามหาวิทยาลัยดัง ชีวิตก็จะตกต่ำสิ้นไร้ไม้ตอก ไม่มีงานออฟฟิศดีๆ ไม่มีบ้าน ไม่ได้แต่งงาน… ชะตาชีวิตของเด็กถูกขีดเขียนไว้แล้วตั้งแต่อายุ 12 ปี

คนที่ได้ประโยชน์จากความโหดร้ายนี้คือบริษัทกวดวิชา ที่เติบโตแบบพุ่งกระฉูดขึ้นสี่เท่าระหว่างปี 2012 ถึง 2018 ทั้งที่จำนวนนักเรียนเท่าเดิม ช่วงที่เนื้อหอมที่สุด มีสถาบันกวดวิชาในประเทศเกือบเท่ากับจำนวนโรงเรียน

จนกระทั่งคืนวันเสาร์หนึ่งในปี 2021 รัฐบาลจีนตัดสินใจยุติเรื่องนี้ ด้วยการลงนามเพียงครั้งเดียว อุตสาหกรรมมูลค่า 120 พันล้านดอลลาร์ต่อปีก็ถูกทำลายล้างเกือบจะในชั่วข้ามคืน

ศูนย์กวดวิชา 120,000 แห่งถูกสั่งปิดถาวร พนักงานแสนคนตกงานกะทันหัน ห้างสรรพสินค้า ถนน และย่านต่างๆ เปลี่ยนแปลงไป ราวกับว่า McDonald’s, Subway และ Starbucks ทั้งหมดหายไปพร้อมกัน

โรงเรียนเอกชนนับพันถูกบังคับขายให้รัฐ การบ้านบางส่วนถูกสั่งห้าม ชาวต่างชาติถูกห้ามทำงานในวงการนี้ บริษัทใหญ่แห่งหนึ่งต้องปลดพนักงานถึง 60,000 คน

ทำไมรัฐบาลถึงจัดหนักขนาดนี้? ทั้งที่การว่างงานของคนหนุ่มสาวพุ่งสูงถึง 20% และธุรกิจกวดวิชาเป็นนายจ้างรายใหญ่ของบัณฑิตจบใหม่

ส่วนหนึ่งเป็นเรื่องอุดมการณ์ รัฐบาลสูญเสียการควบคุมการศึกษา เมื่อไม่กี่ทศวรรษก่อน ติวเตอร์ถูกห้ามดำเนินการในรูปแบบธุรกิจ แต่ตอนนี้ พวกเขาจดทะเบียนในตลาดหุ้นนิวยอร์ก คนอเมริกันสอนเด็กจีนผ่านอินเทอร์เน็ต

ในช่วงเวลาเดียวกัน รัฐบาลจีนก็กำลังจัดการกับบริษัทเทคโนโลยี เกม และคนดัง เพื่อย้ายอำนาจจากภาคเอกชนกลับมาสู่รัฐ

แต่นี่ไม่ใช่แค่เรื่องอุดมการณ์หรืออำนาจ ปักกิ่งกำลังแก้ปัญหาสังคมจริงๆ การกวดวิชากลายเป็นการแข่งขันแบบที่ทุกคนต้องเข้าร่วม แต่ไม่มีใครชนะจริงๆ

วันหยุดสุดสัปดาห์ วันหยุด และฤดูร้อน ทุกช่วงเวลาว่างของเด็กถูกยัดเยียดด้วยการเรียนพิเศษ นอกจากนี้ค่าใช้จ่ายยังสูงลิบ ครอบครัวในเมืองโดยเฉลี่ยใช้จ่าย 12% ของรายได้ไปกับการกวดวิชา ซึ่งมากกว่ารายได้ทั้งหมดของครอบครัวในชนบท

ในบางส่วนของเซี่ยงไฮ้ ครอบครัวเฉลี่ยจ่ายถึง 80,000 ดอลลาร์สหรัฐ เพื่อการศึกษาเสริมก่อนเด็กจะถึงมัธยมปลาย ไม่แปลกที่ไม่มีใครอยากมีลูก ในเจ็ดปีที่ผ่านมา อัตราการเกิดของจีนดิ่งลงจากสูงกว่าสหรัฐฯ เล็กน้อย กลายเป็นหนึ่งในประเทศที่ต่ำที่สุดในโลก

แต่การปราบปรามกลับไม่ได้ผลอย่างที่คิด ก่อนที่หมึกบนคำสั่งจะแห้ง ผู้ปกครองก็หาทางหลบเลี่ยงแล้ว ติวเตอร์แอบสอนในโรงแรม ห้องสมุด หรือบ้านส่วนตัว

บางคนเปลี่ยนชื่อคลาส “ภาษาอังกฤษ” เป็น “การพูดในที่สาธารณะ” บางคนโฆษณาตัวเองเป็น “พี่เลี้ยงมืออาชีพ” ที่บังเอิญมีปริญญาวิศวกรรมขั้นสูง

ที่แย่กว่าคือ การกวดวิชาไม่ได้หายไป แต่แพงขึ้นมาก ก่อนหน้านี้ ติวเตอร์สอนนักเรียนได้ครั้งละหลายสิบหรือร้อยคน แต่ตอนนี้ต้องสอนแบบตัวต่อตัวเพื่อหลบเลี่ยงการตรวจจับ ทำให้ค่าเรียนพุ่งสูงขึ้นแบบก้าวกระโดด

ผู้ปกครองรายได้น้อยและปานกลางไม่เพียงถูกตัดออกจากตลาด แต่ยังขาดเวลาและเครือข่ายในการหาติวเตอร์ส่วนตัวด้วย สรุปคือ การปราบปรามมีผลตรงข้าม ทำให้ความเหลื่อมล้ำยิ่งกว้างขึ้น

ปัญหานี้สะท้อนความท้าทายใหญ่กว่าในสังคมจีน จีนเป็นหนึ่งในประเทศที่มีความเหลื่อมล้ำมากที่สุดในโลก มีคนราว 600 ล้านคนที่มีรายได้เพียง 1,900 ดอลลาร์ต่อปี ชีวิตของพวกเขาคล้ายคนใน Haiti หรือ Nigeria มากกว่าเพื่อนร่วมชาติ

ในขณะที่คนอีกกลุ่มมีชีวิตสบายเทียบเท่าหรือดีกว่าคนอเมริกัน เป็นเจ้าของบ้านหลายล้าน เดินทางไปทั่วโลก อาศัยในเมืองที่สะอาด ทันสมัย และปลอดภัยอย่างน่าทึ่ง

แล้วประเทศจะรักษาความสมานฉันท์ระหว่างสองโลกนี้ได้อย่างไร? คำตอบคือระบบคุณธรรม (meritocracy) ที่ทำให้ทั้งคนรวยและคนจนเชื่อว่าทุกคนได้รับสิ่งที่พวกเขาควรได้รับตามความสามารถ

รากฐานของความเชื่อนี้คือการสอบ Gaokao ซึ่งเป็นตัวกำหนดผู้ชนะและผู้แพ้ทางเศรษฐกิจของประเทศ เนื่องจากนายจ้างจีนสนใจแค่ว่าคุณจบจากมหาวิทยาลัยไหน ไม่ใช่เกรดที่คุณได้

แต่ความจริงก็คือ ระบบนี้ไม่ได้ยุติธรรมเลย ที่มหาวิทยาลัย Tsinghua (MIT ของจีน) ผู้สมัครจากปักกิ่ง 22 ล้านคน ได้รับคัดเลือกมากกว่าผู้สมัครจากสองจังหวัดที่มีประชากรรวม 228 ล้านคน

จากการสำรวจนักศึกษา 20,000 คน มีเพียง 42 คน (0.21%) ที่เป็นผู้หญิงจากชนกลุ่มน้อยในพื้นที่ชนบทยากจน ความแตกต่างที่ใหญ่ที่สุดอยู่ภายในจังหวัดเดียวกัน โรงเรียน “ท็อป” ในจังหวัดยากจนส่งนักเรียน 95% เข้ามหาวิทยาลัยชั้นนำ ขณะที่โรงเรียน “แย่” ในจังหวัดรวยส่งได้แค่ 2%

พรรคคอมมิวนิสต์จีนพยายามปกปิดตัวเลขเหล่านี้ รักษาภาพลวงของความยุติธรรม แต่ธุรกิจกวดวิชากลับโลภเกินไป สิ่งที่เริ่มต้นเป็นบริการช่วยเหลือนักเรียนที่เรียนตามไม่ทัน ค่อยๆ เปลี่ยนเป็นธุรกิจซับซ้อน ไร้การควบคุม และเชิงพาณิชย์สุดๆ

ยุคที่เด็ก 17 สอนเรขาคณิตให้เด็ก 13 ที่โต๊ะในครัวผ่านไปแล้ว ตอนนี้พนักงานขายมืออาชีพกำลังโน้มน้าวพ่อแม่ที่สิ้นหวังให้ซื้อหลักสูตร “ความมั่นใจในการสอบ” ราคาแพงลิบ สอนโดยติวเตอร์ดังในห้องเรียนขนาด 300 คน

เหมือนธุรกิจทั่วไป พวกเขาขายสิ่งที่ลูกค้าต้องการ – ทางลัดในการสอบ กลยุทธ์ เคล็ดลับ และ “เทคนิค” ต่างๆ เพื่อ “แฮก” Gaokao ให้ได้ผล

แต่ในการทำเช่นนั้น พวกเขาทำลายความศักดิ์สิทธิ์ของการสอบ ซึ่งเข้าใกล้การตั้งคำถามต่อ “ระบบ” โดยรวม จนรัฐบาลต้องลงมือจัดการ

บทเรียนสำคัญคือ แม้แต่รัฐบาลที่มีอำนาจมากที่สุดก็ไม่สามารถเอาชนะพลังของพ่อแม่ที่ต้องการช่วยเหลือลูกได้ ตราบใดที่ “ความสำเร็จ” ถูกนิยามแคบๆ ว่าเป็นการได้คะแนนสูงใน Gaokao ผู้ปกครองจะทำทุกวิถีทางเพื่อช่วยลูก – ไม่ว่าจะผิดกฎหมายหรือไม่

ไม่มีรัฐบาลใด – แม้แต่รัฐบาลจีนที่โครตโหด – สามารถโน้มน้าวพ่อแม่ไม่ให้ช่วยลูกได้ เรื่องนี้ไม่ใช่เรื่องใหม่ ประวัติศาสตร์การปฏิรูปการศึกษาเล่าเรื่องเดียวกันซ้ำแล้วซ้ำเล่า ในทุกประเทศ ทุกวัฒนธรรม

แล้วทำไมรัฐบาลยังเพิกเฉยต่อบทเรียนนี้? เพราะพวกเขาไม่สามารถหรือไม่เต็มใจทำทางเลือกอื่น ความจริงที่เรียบง่ายก็คือ ทุกอย่างเอื้อประโยชน์ให้คนรวย ไม่มีการทดสอบหรือกระบวนการใดที่ไม่ให้ความได้เปรียบแก่คนมั่งมี

ระบบที่ยุติธรรมที่สุดคือการทดสอบมาตรฐานแบบเก่าแก่ เรียบง่าย อย่างน้อย “กฎ” ของ “เกม” เป็นที่รู้กันทั่วไป แม้ทุกคนจะมีจุดเริ่มต้นต่างกัน

บางทีการศึกษาอาจไม่ได้ช่วยในการลดความเหลื่อมล้ำ – เป็นเครื่องมือผิดประเภทสำหรับงานนี้ โรงเรียนไม่สามารถแก้ไขความแตกต่างของนักเรียนแต่ละคน พ่อแม่ ทรัพยากร ความสามารถ และข้อบกพร่องของพวกเขาได้

ถ้าเราต้องการลดความเหลื่อมล้ำอย่างแท้จริง เราต้องแก้ไขที่ปัจจัยเหล่านั้น ต้องมองไกลกว่าการศึกษา แต่เนื่องจากไม่มีความต้องการการเปลี่ยนแปลงทางสังคมแบบถึงรากถึงโคนอย่างแท้จริง เราจึงติดอยู่กับวงจรของการปฏิรูปที่ผิดทิศทางซ้ำแล้วซ้ำเล่า

นี่คือเหตุผลที่แท้จริงที่จีนห้ามการกวดวิชาเอกชน ง่ายกว่ามากที่จะโทษโรงเรียนแทนที่จะเผชิญหน้ากับวันทำงาน 12 ชั่วโมง ราคาบ้านที่พุ่งทะยาน และการว่างงานของคนหนุ่มสาว 20% – แรงกดดันแท้จริงที่ทำให้นักเรียนต้องต้องการความได้เปรียบตั้งแต่แรก

การแก้ไขปัญหาที่ผิดทิศทางแบบนี้คือการใช้พลาสเตอร์ปิดแผลแทนที่จะรักษาโรคที่แท้จริง เป็นบทเรียนราคาแพงที่ไม่เพียงสำหรับจีนเท่านั้น แต่สำหรับทุกประเทศที่พยายามปฏิรูปการศึกษาโดยไม่แก้ไขปัญหาทางสังคมและเศรษฐกิจที่อยู่เบื้องหลัง